دەروازە سنوورییەكان، هاوپەیمانییەكی ناپیرۆزی نێوان ئێران و میلیشیاكانی عێراق

نووسینی: عەقیل عەباس
وەرگێڕانی: تاك

پێشەكی

پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و ئێران ئاڵۆز و ناهاوسەنگە، ئێران هەژموونی خۆی بەسەر عێراقدا سەپاندووە، ئەم هەژموونە لە چوارچێوەی چەندین گۆڕانكاری پەیوەست بەو ناكۆكییەی عێراق لە بەرەنگاربوونەوەی دژی داعش لە نێوان ساڵانی 2014- 2017 بە خۆیەوە بینی ڕاگیرتر بووە، كە لەو دەمەدا موسڵ كەوتە بندەستی ڕێكخراوێكی جیهادی، بەشێكی گەورە لە سوپای عێراق هەرەسی هێنا، چەندین یاریزان لە دەرەوەی دەوڵەت، لەوانە دامەزراوەی ئایینی نەجەف، میلیشیاكانی "میحوەری بەرگری" لە وێنەی فریادڕەسی دەوڵەت لە چاوی زۆرێك لە عێراقییەكانەوە دەركەوتن.
دەروازە سنوورییەكان كە ئەو دوو وڵاتە بەیەكەوە دەبەستنەوە، باشترین بەڵگەن بۆ نایەكسانی پەیوەندییەكانی عێراق و ئێران، دەروازەكان دەكەونە سنووری نێوان هەر دوو وڵات كە بە درێژایی 1600 كیلۆمەتر درێژ بووەتەوە، كە پێگەیەكی دیاری هەیە لەو ستراتیژەی ئێران بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی بەسەر عێراقدا پەیڕەوی دەكات، ئەم ستراتیژەش پێویستی بە بوونی سیستمێكی هاوسۆز و پاڵپشتە لە عێراق بۆ ئێران، كۆماری ئیسلامیی ئێران دەتوانێت لەسەر ئاستی سیاسیی و دامەزراوەیی بە تەواوی بچێتە ناویەوە، ئەم ستراتیژە دەخوازێت عێراق ببێتە بازاڕێكی ساغكردنەوەی كاڵای ئێرانی، كە بە زۆری لە دەروازە سنوورییەكانەوە دێن، ئەمەش بەپێی مەرج و ڕێوشوێنێك كە ئێران و بریكارەكانی لە عێراق تێیدا براوەن، هەستی نیشتمانی عێراقی –كە بەردەوام لە زیادبوونە دژ بە هەژموونی ئێران لە عێراق- ڕووبەڕووی ئاڵنگاری ئەو سیاسەتە دەبێتەوە كە ئێران بەرامبەر عێراق پەیڕەوی دەكات، بێ ئەوەی توانای گۆڕینی ڕێڕەو و ئاڕاستەكەی هەبێت.

عێراق دەروازەیەكی ئابووری بۆ ئێرانی ژێر قورسایی گەمارۆ

نۆ دەروازەی فەرمی لە نێوان عێراق و ئێران هەیە، كە لە ساڵی 2012 بەدواوە گرنگی زیاتریان پەیدا كردووە، كاتێك عەلی خامنەیی ڕێبەری باڵای شۆرشی ئیسلامیی بانگەشەی پتەوكردنی "ئابووری بەرگری" ئێرانی كرد، دواتریش لە 2014 دەروازەكان گرنگی زۆرتریان پەیدا كرد، چونكە ئێران بیرۆكەی ئابووری بەرگری كردە سیاسەتی حكومەت، ئێران لە ڕێگەی گرنگیدان بە بەرهەمهێنانی كاڵا بنەرەتییە نانەوتییەكان لە بەرامبەر سزا ئابوورییەكانی ڕۆژئاوا وەستایەوە، تا لە جیاتی هەناردەكردنی نەوت بیكاتە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی ئابووری وڵاتەكەی، كە بە هۆی سزا نێودەوڵەتییەكانەوە گورزی گەورەی بەركەوت، بەو جۆرە ئێران دەستی دایە دروستكردنی ژمارەیەك كۆمپانیا تا لە ڕێگەیانەوە دۆلاری ئەمەریكی لە عێراقەوە بە قاچاخ ببات بۆ ئێران، ئەم سیاسەتە نوێیە سەركەوتنی بەدەستهێنا، ساڵی 2011 واتە ساڵێك بەر لە پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتە، داهاتی ئێران لە هەناردەكردنی بەرهەمە نانەوتییەكان 26.65 ملیار دۆلار بوو، پشكی عێراق لەوەدا 4.61 ملیار دۆلار بوو، لە ساڵی 2013 ئاستی هەناردەكردنی ئێران گەیشتە 28.36 ملیار، پشكی عێراق 6 ملیار دۆلار بوو، ساڵی 2021 كۆی بەهای هەناردەكردنی بەرهەمە نانەوتییەكان گەیشتە 40.74 ملیار دۆلار، پشكی عێراق گەیشتە 8.9 ملیار دۆلار.
بەرپرسانی ئێران بەشێوەیەكی ڕێكخراو بانگەشە بۆ پەرەپێدانی "ئاڵوگۆڕی بازرگانی" لەگەڵ عێراق دەكەن، لە نیسانی 2019 حەسەن ڕۆحانی سەرۆكی ئەوكاتی ئێران داوای زیادكردنی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی كرد، بە جۆرێك بواری وزەش بگرێتەوە و بگاتە ئاستی 20 ملیار دۆلار لە ساڵێكدا، لە هەمان ساڵدا جەواد زەریف وەزیری دەرەوەی ئێران لە لێكدوانێكدا ڕایگەیاند  "عێراق هاوبەشێكی بازرگانی گەورەیە"، دیارە ئەم بانگەشەیە چەواشەكارانەیە، چونكە ئاڵوگۆڕی بازرگانییەكە یەك ئاڕاستەیە لە ئێرانەوە بۆ عێراق، واقیعەكە ئەوەیە كە عێراق هیچی نییە بیفرۆشێت بە ئێران، جگە لە بەرهەمەكانی بواری وزە كە بە ئێراندا تێدەپەڕن و دەگوێزرێنەوە بۆ وڵاتانی تر، ئەوەش كە لە ئێرانەوە دێتە عێراق بە دەروازە سنووریە فەرمییەكاندا تێدەپەڕێت، جگە لە هەندێك دەروازەی نافەرمی كە میلیشیاكانی سەر بە ئێران دەسەڵاتیان بەسەریاندا هەیە و چەك و مادەی هۆشبەری لێوە بە قاچاخ دەبرێت.
سەرەڕای ئەوە، ئێران سوودی لە فشەڵی دەوڵەتی عێراق وەرگرتووە، مەترسی تیرۆر كە خۆی لە داعش دەبینییەوە، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی ناچار كرد لە 2014 بڕیارێكی هەڵنەسەنگێنراوی دەركرد و داوای دروستكردنی سوپای خۆبەخشی بۆ یارمەتی سوپا كرد، كە گەندەڵی و بێتوانایی تێیدا پەرەی سەندبوو، لە گۆڕەپانی جەنگدا كەمتوانا بوو، ئێران پاڵپشتی لەم هەنگاوە كرد و لێی سوودمەند بوو، تەنانەت فەتوا بەناوبانگەكەی ئایەتوڵڵا سیستانی لە 2014 كە هانی عێراقییەكانی دا دژی داعش جیهاد بەرپا بكەن، فەتواكە دەرەنجامی هەوڵەكانی قاسم سلێمانی فەرماندەی سوپای پاسداران بوو كە چەندجار چووە نەجەف و لەگەڵ سیستانی كۆبووەوە و توانی قەناعەتی پێ بكات بۆ دەركردنی ئەو فەتوایە.
میلیشیاكان بە زوویی دەرفەتەكەیان قۆستەوە و لەژێر ناوی یەكینەكانی حەشدی شەعبی بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەترسی داعش جۆرێك لە ڕەسمیەتیان وەرگرت، وردە وردە نفوزیان گواستەوە بۆ ناوچەكانی دیكەی عێراق و جەنگان دژی داعش، بۆ نموونە بە شێوەی ناڕاستەوخۆ دەسەڵاتی خۆیان بەسەر تێكڕای دەروازەكاندا سەپاند، جگە لەو دەروازانەی دەكەوتنە سنووری هەرێمی كوردستانەوە، لە سەردەمی دەسەڵاتی حەیدەر عەبادی و عادل عەبدولمەهدی میلیشیاكان بە تەواوی دەسەڵاتیان بەسەر دەروازەكاندا سەپاند، كاڵای ئێرانی دەهاتە عێراق بێ ئەوەی باج و گومرگ بەو جۆرە بدرێت كە لە یاسا و ڕێنماییەكانی حكومەتی عێراقدا هاتبوو، ئەمەش زیانی گەورەی لە دەوڵەتی عێراق دا، فەرمانبەری دەروازە سنوورییەكان هێواش هێواش لە گەندەڵییەوە تێوەگلان و هەندێكیشیان كەوتنە بەر هەڕەشەی میلیشیاكان، كە دەسەڵاتێكی بەرفراوانیان هەبوو، لەوانەش كەتیبەكانی حزبوڵڵا، عەئاسیبی ئەهلی حەق، بزووتنەوەی نوجەبا، ڕێكخراوی بەدر و بزووتنەوەی سائروڵڵا.
ئەو دۆخەی لە چەند مانگی سەرەتای هێرشەكانی داعش لە عێراق دروستبوو – ئەمەریكا پاڵپشتی عێراقی نەكرد و داوای گۆڕینی مالیكی دەكرد-، حەشدی شەعبی دروستبوو، ئێران لە دیدی زۆرێك لە هاووڵاتییانی عێراقەوە وەك هاوپەیمانێكی ڕاستەقینەی عێراق لێی دەڕوانرا، دەرگای جبەخانەكانی بەڕووی عێراقدا واڵا كرد تا بەرەنگاری داعش ببنەوە، لەپاڵ ئەوەشدا گوتاری دژەشیعەی داعش هێندەی تر پاڵپشتی شیعەكانی بۆ هاومەزهەبەكانیان زۆرتر كرد، ئەم ئاڕاستەیە لە چەند مانگی سەرەتای هێرشەكانی داعش بە ڕوونی بەدی دەكرا، ئەمەریكا هاوكاری عێراقی نەكرد، بەڵام ئێران دەرگای بەڕوودا واڵا كرد، لە ماوەی چوار ساڵی درێژەكێشانی جەنگ دژی داعش نفوزی ئێران هێندەی تر لە عێراق پەرەی گرت و گەیشتە ترۆپك.

كاردانەوەكانی عێراق دژی هەژموونی ئێران

دوای شكستپێهێنانی داعش لە 2017، هەستی پاڵپشتی بۆ ئێران لە عێراق پاشەكشەی كرد، ئەمەش بە پلەی یەكەم دەرەنجامی پەرەگرتنی توڕەیی جەماوەر بوو لە چینی سیاسیی شیعی گەندەڵ لە وڵاتدا، ساڵی 2018 خۆپیشاندەرانی توڕە لە شاری بەسڕەی دەوڵەمەند بە نەوت ئاگریان بەردایە كونسوڵخانەی ئێران و بارەگای حزب و میلیشیاكانی سەر بە ئێران، خۆپیشاندانەكان ماوەی چوار مانگ درێژەیان كێشا و دژی كەمی و خراپی خزمەتگوزاری بوو، بە تایبەت نەبوونی ئاوی پاكی خواردنەوە، خۆپیشاندانەكەی بەسڕە بە "ڕاپەرینی ئاو" ناونرا، ئەمەش بووە سەرەتای ڕێگە خۆشكردن بۆ خۆپیشاندانەكانی تشرین كە زۆر بەرفراوان بوو، بەشی زۆری عێراقی گرتەوە، جوڵانەوەی تشرینی 2019 ماوەی 6 مانگ بەردەوام بوو، دەلاقەی نێوان هاووڵاتییانی ئاسایی عێراق و ئێرانی فراوانتر كرد، بە تایبەتیش كاتێك خامنەیی لە تویتێكدا كە ناوەرۆكەكەی گوزارشتی لەوە دەكرد ئەو خۆپیشاندانانە كاری تێكدەرانەیە بە فیتی ئەمەریكا و ئیسرائیل، داواشی لە هێزە ئەمنییەكان كرد سەركوتی بكەن، خۆپیشاندەران لە چەند شار هێرشیان كردە سەر كونسوڵخانەكانی ئێران و سوتاندیانن، میلیشیا عێراقییەكانیش بە ڕێنمایی قاسم سلێمانی خۆپیشاندەرانیان بە ئامانج گرت، ئەمەش هێندەی تر لەناو جەماوەر هەڵوێستی دژ بە ئێرانی پەرەپێدا.
نیشتمانپەروەریی نوێی عێراق، جیاواز بوو لە نیشتمانپەروەرییەكەی پێشوو كە دەوڵەت دایڕشتبوو، نوسخەی نوێی نیشتمانپەروەری شێوازێكی عەفەوی بوو، لە منداڵدانی ئەزموونی عێراقییەكان لە دوای ڕووخانی بەعس لە (2003)وە سەریهەڵدا، شیعە لە ئاستێكی بەرفراواندا ڕۆڵی لە دروستبوونیدا هەبوو، ئەم نوسخەی نیشتمانپەروەری لەناو چینی لاوان پشتیوانی زۆری هەبوو، ئەو لاوانە تا ڕادەیەكی زۆر ویستێكی لیبڕاڵیان هەبوو، ئەم ئاڕاستە نوێیە لەوەدا خۆی دەبینییەوە كە دەیانویست قەدەغەكراوەكان ببەزێنن، كە لە ڕەخنەگرتنی ئاشكرا لە سیستمی ئایینی خۆی دەبینییەوە، كە پێشەوا ئایینییەكان بەرهەمیان هێنابوو و پاڵپشتی چینی دەسەڵاتداری ئێرانی دەكرد، بەرپرسارێتی زۆری ئەو ناڕەحەتیانەیان لەسەر شانە كە عێراق پێوەی دەناڵێنێت، نیشتمانپەروەرە نوێیەكان بە گوزارشتی نەرێنی باسی ئێرانیان دەكرد، كە پێچەوانەی ئەو گوزارشتانە بوو بەرپرسە عێراقییەكان بۆ ستایشی دراوسێكەیان لە كاتی شەڕی دژی داعش بە كاریان دەهێنا.
لەو چوارچێوەدا، پێكهێنانی حكومەت بە سەرۆكایەتی مستەفا كازمی لە ئایاری 2020 هەوڵێكی حزبە شیعە دەسەڵاتدارەكان بوو بۆ هێوركردنەوەی توڕەیی شەقام، كازمی دەیزانی ئەو حزبانە پاڵپشتی ڕاستەقینەی ناكەن، بۆیە زنجیرەیەك چاكسازی دەستپێكرد بەو ئومێدەی پێگە و هەژموونی خۆی بەهێز بكات و پشتیوانی سەرخەرانی جوڵانەوەی تشرین بە دەست بێنێـت، یەكێك لەو ڕێوشوێنانە گێڕانەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت بوو بە سەر دەروازە سنوورییەكان.
كازمی فەرمانی دا بە بڵاوكردنەوەی هێزی وەڵامدانەوەی خێرا – یەكێكە لە هێزە ڕاهێنراوەكانی عێراق كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ڕاهێنانی پێكردوون- لە دەروازە سنوورییەكان لەگەڵ ئێران، بەمەش سنوورێكی بۆ دەسەڵاتی ناڕاستەوخۆی میلیشیاكان لە دەروازەكان دانا، هەنگاوەكە تا ڕادەیەك بەزوویی ئەنجامە ئەرێنییەكەی دەركەوت، دەستەی دەروازە سنوورییەكان كە لایەنی حكومی بەرپرسە لە دەروازەكان ڕایگەیاند، لە مانگی ئابی 2020 داهات گەیشتووەتە 95 ملیۆن دۆلار، ئەمەش دوو هێندەی ئەو بڕەیە كە لە هەمان مانگی ساڵی 2019 بەدەستهاتووە.
لە تشرینی دووەمی 2020 عەلی عەلاوی وەزیری دارایی لە حكومەتەكەی كازمی مەرسومیكی دەركرد و تییدا تێكڕای لێبوردن و ئیستسنای گومرگی و باجی بۆ دەوڵەت و هەر دەزگایەكی دەوڵەت هەڵوەشاندەوە، ئەم مەرسومە لەو كاتەدا ناڕەزایی زۆری میلیشیا چەكدارەكانی نزیك لە ئێرانی لێنەكەوتەوە، چونكە دركیان بەوە كردبوو ئەو چەقبەسوتووییە ئابوورییەی وڵاتی پێدا تێدەپەڕێت پەراوێزێكی ئەوتۆ لەبەردەم ئەم مەرسومەدا ناهێڵیتەوە، مەرسومەكەی عەلاوی بۆ ماوەی چەند هەفتەیەك ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئێرانی بۆ عێراق لاواز كرد، بەڵام دواتر بە هۆی چەند لێبورنێكی گومرگی كە حكومەت نەیتوانی هەڵیوەشێنێتەوە جارێكی تر ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانی بەرزبووەوە.
سەرەڕای ئەوەش، كازمی پەنای بردە بەر هەڵوەشاندنەوەی لێبووردنی باج و ڕسومات كە درابووە كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت، یاسای وەبەرهێنانی عێراقی ساڵی 2006 وەبەرهێنەران بۆ ماوەی پانزە ساڵ لە چەندین باج و ڕسومات دەبەخشێت بۆ ئەو پرۆژانەی كە مۆڵەتی دەستەی وەبەرهێنانی وەرگرتووە، دەستەكە دەزگایەكی حكومییە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرۆژەكانی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و بیانی، یاساكە بە ئامانجی هاندانی وەبەرهێنان داڕێژراوە، بەڵام بەهۆی گەندەڵی و خراپی لە جێبەجێكردن، بووەتە ئامڕازێك بەدەست ئێران  و گرووپە چەكدارەكانی سەر بەو وڵاتە و حزبە حوكمڕانەكانی عێراق بۆ خۆدزینەوە لە باج و بەدەستهێنانی قازانجی ناڕەوا بە درێژایی چەندین ساڵ، حكومەت گرێبەستی لەگەڵ هەزاران كۆمپانیا كردووە لە بوارەكانی تەندروستی، پەروەردە، ژێرخانی ئابووری، خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان، كشتوكاڵ، بەڵام زۆرینەی ئەو پرۆژانە چاویان بەدنیا هەڵنەهێنا.
ساڵی 2021 كازمی ڕەزامەندی نواند لەسەر پلانی دەستەی دەروازە سنوورییەكان بۆ بە ئەلیكترۆنیكردنی پێوەر و گومرگی دەروازە سنوورییەكان، كە تا ئەو كاتە بە شێوەی دەستی كارەكان ڕایی دەكران و بە شێوەی دەستی پارە ڕادەست دەكرا، ئەمەش بە ئامانجی كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوورییەكان و زیادكردنی داهاتی حكومەت، بەڵام پرۆژەكە بە ڕەهایی سەركەوتوو نەبوو، وردە وردە گەندەڵی لەناو یەكەكانی سوپا بڵاوبووەوە، كە شوێنی یەكەكانی وەڵامدانەوەی خێرای لە دەروازە سنوورییەكان گرتەوە، دەتوانرێت بوترێت ئەو هەموو شكستە دەرەنجامی كاری هاوبەشی هاوپەیمانییەكی بەهێز بوو كە لەوە سوودمەندبوون دەروازە سنوورییەكان نەكەونە ژێر چاودێری توندی حكومەتەوە. ئەو هاوپەیمانییە پێكهاتبوو لە هێزەكانی سەر بە ئێران و نووسینگە ئابوورییەكانی سەر بە حزبەكانی دەسەڵات و بازرگانە جێبەجێكارەكان، ئەوان جیهانێكیان دروستكرد كە لە ڕووكەشدا وایان وێنا كرد ئامانج لێی پاراستنی یاسایی بەرژەوەندی گشتییە، بەڵام ئامانجی ڕاستەقینەی ڕیگریكردن بوو لە هەر چاكسازییەكی ڕاستەقینە، بە تایبەت ئەگەر ئامانجە تایبەتییەكانی ئەو گرووپانە بخاتە مەترسییەوە.

توانای میلیشیاكان لەسەر بەردەوامی

حكومەتی كازمی بەردەوام بوو لە بەرەنگاربوونەوەیەكی درێژخایەن لەگەڵ میلیشیاكان، هەرچەندە لە كۆتاییدا لە جێبەجێكردنی چاكسازییەكان شكستی هێنا، میلیشیاكان بەردەوام بوون لە نمایشی هێزی خۆیان و ئاڵنگاری دروستكردن بۆ حكومەت، بە تایبەت سەبارەت بە بوونی هێزەكانی ئەمەریكا و بەئامانجگرتنی چالاكوانان و درێژەدان بە گەندەڵی، ئەمەش یارمەتیدەر بوو بۆ دروستبوونی دیدگایەك كە میلیشیاكان قەرزاری ئێرانن، بەمەش زیاتر شەرعییەتیان لە چاوی عێراقییەكان سەندەوە، بە تایبەت كە لە دوای جوڵانەوەی تشرین لە عێراق، ڕایگشتی بە ئاڕاستەیەك بوو ڕێوشوێنی توند بەرامبەر میلیشیاكان بگیرێتەبەر و هەڵبوەشێنرێنەوە و لەسەر ئەو تاوانانەی بەرامبەر خۆپیشاندەران كردویانە سزا بدرێن، بەڵام دەنگی میلیشیاكان دلێرتر بوو، بە جۆرێك هەڕەشەیان لە سەرۆك وەزیران دەكرد كە وەكو "بزن" گوێیەكانی دەبڕن، ئەمەش جۆرێك لە بێ هیوایی دروستكرد و دەریخست كە بۆچی حكومەتەكانی پێشوو نەیانتوانیوە هیچ هەنگاوێك دژ بە میلیشیاكان بگرنەبەر.
دواجار ململانێی یاسایی و فەرمی حكومەت و میلیشیاكان لە سەردەمی كازمی گۆڕا بۆ تیگەیشتنێكی شاراوە كە ناكۆكییەكانیان لە دووری ڕایگشتیی بهێڵنەوە، ئەمەش كاریگەری نەرێنی لەسەر وێنای ئایینی میلیشیاكان جێهێشت، هێزەكانی حەشدی عەتەبەی نیمچە سەربازی لە كانونی یەكەمی 2020 بە هۆی ناكۆكی سیاسی و كارگێڕی لە حەشدی شەعبی چوونە دەرەوە، هەڵبەتە حەشدی عەتەبە سەر بە سیستانی-ن، نەك ئێران.
خاڵێكی تر كە پشكی هەبوو لە پاشەكشەی میلیشیا و هێزە شیعەكانی سەر بە ئێران، هەڵبژاردنەكانی تشرینی یەكەمی 2021 بوو، پێچەوانەی هەڵبژاردنەكانی 2018 كە دوای شكستی داعش بەڕێوەچوو، لەم هەڵبژاردنەدا میلیشیاكان شكستی گەورەیان تۆمار كرد، ئەمەش ئاماژەیە كە لای شەقامی شیعە پەسەند نین، چی تر وەك "پاڵەوانی ڕزگاری" لێیان ناڕوانرێت، بەڵكو وەك گرووپی مافیا و بەرژەوەندخواز لێیان دەڕوانرێت، ئەوان بەسەر دەوڵەتەوە دەژین، ئەوان هەڵبژاردنیان دۆڕاند، هەرچەندە ترسی ئەوە هەبوو دەستكاری ئەنجامەكان بكرێت، چونكە ئەوان بە تەواوی دەستیان خستووەتە ناو دەوڵەتەوە، بەڵام نەیانتوانی بیكەن.

سەرچاوە
سەنتەری مالكۆم كیر كارنیگی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
https://carnegie-mec.org/2023/06/07/ar-pub-89907